Fatalisme
in de literatuur.
Het
begrip fatalisme wordt in de sociale wetenschappen niet vaak gebruikt:
in
de 'abstracts' trefwoorden gaat men, op een enkele uitzondering na, van
family op fatherhood over.
In
de woordenboeken staat:
l)
het geloof in de onvermijdelijkheid van het lot,
2)
het aanhangen van dit geloof.[i]
Aan
'lot' wordt ook wel 'voorbeschikt' toegevoegd: het geloof dat het lot weliswaar
'ergens', maar in ieder geval niet door jezelf wordt bepaald.
Van
Dalen citeert vervolgens nog Couperus: "Mijn fatalisme is eer mij een
wijsgerige troost geweest,dan een naar het verderf slepende, boze macht".
Nu
is Couperus, middels zijn slijmerige schepping van de rampzalig depressieve
Eline
Vere nooit mijn favoriet geweest, maar deze opmerking raakt niettemin,
zoals we later zullen zien, aan een wezenlijk aspect van fatalisme.
Fatalisme
als begrip wordt dan ook in hoofdzaak verbonden aan het geloof van de 'onaanraakbaren'
in het hindustaanse India: De bedelaars en slachters uit de laagste kaste,
die er tot verbazing van de westerse observatoren volledig van overtuigd
bleken dat hun lot tijdens dit leven vast lag..[ii]
Aan
het feit dat dit fatalisme als begrip niet werd toegepast op de hogere
kasten, hoewel die hetzelfde geloof hadden, valt op te merken dat de betekenis
van Fatalisme verder gaat dan in de woordenboeken wordt vermeld: het is
tegelijkertijd een zich neerleggen bij een lot dat, hetzij door de observator,
hetzij door de gelovige zelf als vernederend, als mensonwaardig, als moreel
verwerpelijk wordt beschouwd.
We
komen hier nog op terug, maar we zullen eerst aandacht besteden aan twee
begrippen die deze morele component niet, of minder kennen.
De
enkele uitzondering in de 'abstracts' waarover ik het hierboven had was
in de psychologische, waar het trefwoord 'fatalisme' verwees naar een publicatie
uit de school van Rotter.[iii]
Rotter is een Canadees, die het begrip 'Locus of Control' heeft ontwikkeld.
Onder
Locus
of Control wordt verstaan: de plaats waar iemand de bron legt van de
veranderingen die in zijn of haar omgeving plaatsgrijpen.
Het
begrip werd ontwikkeld nadat Rotter een van zijn patiënten, wie alle
geloof
in zichzelf ontbrak, door middel van een gedragstraining aan een vrouw
en aan een goede baan had geholpen.
Rotter
kon ondanks dat toch niet van een geslaagde behandeling spreken, omdat
de patiënt niet bleek te kunnen begrijpen dat hij dit aan zichzelf
(Vlgs.de
gedragstheorie: zijn eigen gedrag) te danken had: hij dacht dat het een
kwestie van toeval en geluk was geweest.[iv]
Misschien
dat deze klant daarom niet wilde betalen, in ieder geval, Rotter werd erdoor
aan het denken gezet, en hij was gedwongen om een bewustzijnscategorie
in te voeren: de manier waarop een persoonlijkheid zijn gedrag vanuit zijn
bewustzijn beoordeelt, en er consequenties aan verleent.[v]
Een
ieder die de Gedragstheorieën van Skinner[vi]kent,
en diens standpuntdat de persoonlijkheid
niet anders is dan de consequentie van het systematisch straffen of belonen
van gedrag, zal begrijpen dat dit voor een gedragstheoreticus een fundamentele
stap is.
'Locus
of Control' dus, is een aspect van de manier waarop iemand zijn omgeving
ziet, en de relatie tussen zichzelf en die omgeving. Daarbij kan men zich
een schaal met twee uitersten voorstellen: aan de ene kant iemand die de
bron van veranderingen geheel buiten zichzelf plaatst, die denkt dat hij
zelf van geen invloed is op zijn omgeving, Rotter noemt dit een 'external'
locus of control.
Aan
de andere kant van de schaal vinden we degene die ervan overtuigd is, dat
alles om hem heen te veranderen is, als hij dat wil. Hij heeft, in de terminologie
van Rotter een 'internal' locus of control.
Rotter
en de zijnen hebben een schaalontwikkeld, de z.g. I-E schaal, waarop men
door middel van een vragenlijst kan scoren, en deze (en aanverwante) vragenlijsten
worden nu dan ook overal in allerlei onderzoekjes gebruikt, en aan andere
verschijnselen zoals leeftijd, geslacht en klasse gerelateerd.
Een
van de uitkomsten die steeds weer opduikt is, dat een lage sociale positie
relatief vaker met een 'external' locus of control' samengaat. [vii]
We
zullen op dit onderzoek en met name ook dit gegeven later terugkomen.
Het
hoeft waarschijnlijk niet veel nadere uitleg, dat 'fatalisme' kan worden
beschouwd als een extreem 'external' locus of control, en dat het begrip
'locus of control' het verschijnsel fatalisme plaatst in een veel ruimer
kader, als één van de mogelijke visies van mensen op hun
positie, een visie die men misschien kan afwijzen, maar pas op zijn waarde
schatten kan als men inziet dat elk mens zo'n visie bezit, moet bezitten.
Het
Resultaat van zo'n externe locus of control, 'hulpeloosheid', is bestudeerd
door de Amerikaan Seligman. Hij verstaat onder 'Helplessness' de situatie
van iemand die zich realiseert dat de manier waarop de wereld om hem heen
op hem reageert géén verband houdt met zijn activiteiten.[viii]
Zijn
studies bouwen voort op die van ene Richter, die onder het motto 'Hopelessness'
een rat opgesloten hield in de hand tot ie niet meer tegenstribbelde (de
hoop opgegeven had), waarna hij hem in een bak water gooide.
Deze
rat verdronk na een half uur, terwijl een andere rat, die niet in de hand
zat, of in de gelegenheid was daar enkele malen uit te 'ontsnappen', het
ongeveer 60 uur in die zelfde bak zwemmend uithoudt.[ix]
(Wetenschappelijk
onderzoek vereist soms uithoudingsvermogen van de onderzoeker.)
Seligman
beschrijft in zijn onderzoeken, dat de manier waarover een dier, of een
mens, denkt zijn omgeving te kunnen controleren bepalend is voor zijn houding
ten opzichte van problematische situaties. Het geloof dat die controleerbaarheid
er niet is, 'hulpeloosheid' dus, leidt tot inactiviteit, depressie, en
uiteindelijk dood.
De
resultaten van zijn experimenten, waarbij hij mensen en dieren zelf in
een staat van Helplessness brengt, door op uiteenlopende manieren de overtuiging
'er niets aan te kunnen doen' aan te brengen, vergelijkt hij vervolgens
met de situatie van depressieve patiënten uit de werkelijkheid, waarbij
hij tot vele overeenkomsten komt.[x]
Ook
beschrijft hij hoe een van zijn medewerkers vindt, dat mensen met een externe
locus of control makkelijker tot 'helplessness' te brengen zijn dan mensen
met een interne.[xi]
Deze
'helplessness' nu heeft weer duidelijke verbanden met het door Gerhard
Nijhof gebruikte 'Gevoel van Machteloosheid'. Nijhof beschouwt het verschijnsel
in Limburg, waar mijnwerkers lijden onder de sluiting van de mijnen. [xii]
Nijhof
baseert zich zowel op Rotter als op Seligman, als hij de houding van deze
mijnwerkers, die niet of zeer moeilijk tot verzet tegen hun situatie komen,
met 'attitude van machteloosheid' beschrijft.
Deze
machteloosheid wordt niet veroorzaakt door het feit dat de machten die
de mijn sluiten te groot zijn: dan zou dit verschijnsel zich bij alle sluitingen
voordoen. Nee, de 'gevoelens' hebben zich hier in een langdurig proces
omgezet tot een houding:
"Omdat
de arbeidsomstandigheden lange tijd stabiel en bepaald waren en de religie
vooral tot conformisme noopte, ontstond een sociale structuur waarin weinig
alternatieven geboden werden. Het leven was 'voorbepaald'. Een dergelijke
structuur van bepaaldheid roept een cultuur op, die weinig aanspoort op
initiatief, laat staan stimuleert tot sociale verandering."[xiii]
Nijhof
geeft aan hoe een dergelijke houding mensen in perioden van stress toch
nog enige bescherming biedt: men kan zich gedurende kortere perioden wijsmaken
dat de problemen niets te maken hebben wat men persoonlijk doet of laat:
isolatie, aanpassing, rationalisatie, niet-betrokkenheid en berusting noemt
hij als de verschijningsvormen daarvan.
Worden
echter de problemen te groot, zoals bij veel mijnwerkers het geval bleek,
dan staat de weg naar actie niet meer open: "De mijnsluitingen werden louter
individuele en persoonlijke problemen."
Hoewel
het droeve lot van Eline Vere door deze mensen misschien veel beter kan
worden ingevoeld dan door mij, plaatst dit de opmerking van Couperus toch
in een ander licht.
In
zijn conclusie stelt Nijhof dat een dergelijke houding functioneel is voor
het ongeschonden voortbestaan van de structuur van een samenleving; we
zullen aannemen dat hij daarbij het oog richt op samenlevingen die als
bestaansvoorwaarde hebben, dat een groot deel van haar deelnemers niet
probeert invloed op haar organisatie te hebben.
Het
lijkt me dan ook geen toeval dat in die samenlevingen het woord 'fatalisme"
stelselmatig niet wordt toegepast op die onderdanen die zich zonder mokken
neerleggen bij haar regels: in tegendeel, al te vaak hoort men deze verschijnselen
dan als 'godsvruchtig', 'realistisch', 'verstandig' omschreven.
In
onze samenleving wordt deze opstelling zelfs als een recht, als een te
beschermen goed geheiligd: de poliovaccinatie rel op de Nederlandse heide
is daarvan een duidelijk voorbeeld, een extreme variant op het protestantse
predestinatiegeloof dat zo nauw verbonden is met de wortels van onze samenleving.
Nog
steeds wordt in ons "vrije westen" het geloof dat de ontwikkeling der dingen
buiten onze macht ligt beschermd als een grondrecht in plaats van bestreden
als de ziekte die het is.