De
Genese van de ideologie, de ontwikkeling van het individu.
Toen
Copernicus en Galilei bewezen dat de mens op zijn aarde niet het middelpunt
was[i]
van het heelal en het bestaande, leidden ze daarmee een reeks doffe dreunen
in tegen de egoïstisch gecentreerde ideologie[ii]
die tot op de dag van heden niet is afgelopen.
Ondanks
de verbeten strijd van een lange rij pausen met hun aanhangers en hun protestantse
bestrijders, bleken de mensen achtereenvolgens af te stammen van de apies,
bepaald door hun materiële omstandigheden, en gestuurd door seksuele
driften[iii].
Dat
de mensen daardoor een nieuwe kijk op zichzelf kregen, ging gepaard met
een andere verassende ontdekking: het kind.
Deze
ontdekking is echter pas veel later bewust gedaan, en het kost dan ook
de nodige moeite om die ontdekking te reconstrueren. De fransman Ariès
beschrijft die ontdekking aan de hand van afbeeldingen en beschrijvingen[iv].
De
ontdekking van dat kind heeft echter een duidelijke logica: de ontdekkingen
die ik hierboven beschreef kostten niet alleen de volwassenen veel moeite,
om niet te zeggen een stevige hoeveelheid traumatische ervaringen, er was
één deel van de volwassenen, dat deze ontdekking niet bleek
te kunnen doen: de jongsten, dat wil zeggen die volwassenen die zo'n jaar
of acht (8) waren.
Deze
groep bleef dus achter, en ging zich hoe langer hoe meer onderscheiden
van de groep die doorging: dat werden de kinderen.
Ariès
beschrijft hoe, in de loop van de geschiedenis, 'het kind' ontdekt werd,
ik denk dat het juister is te omschrijven hoe zich een ouder type volwassene
ontwikkelde, en hoe die met aanvankelijk geamuseerde verbazing, en later
geïntrigeerd ging kijken naar de wezentjes die die ontwikkeling
nog
niet hadden doorgemaakt.
Die
interesse leidde, naast een aantal maatregelen ter bescherming en ter disciplinering
waarover ik het hier niet wil hebben, tot de bestudering van de ontwikkeling
van het kind, en de ontdekking van verschillende fases in die ontwikkeling:
want het kind wordt volwassen, en haalt dientengevolge zijn achterstand
in.
Tot
jaloezie van de ouderen, die generaties aan een ontwikkeling moesten besteden.
(Dat hadden die ouderen natuurlijk niet echt gedaan, maar de arrogantie
waarmee veelouderen zich tegenover kinderen opstellen komt hoofdzakelijk
voort uit het feit dat ze gemakshalve het zweet van hun voorouders bij
hun eigen, meestal onbetekenende, werk optellen. Zo.)
Het
werk van Piaget over de ontwikkelingstheorie slaat dus niet alleen op de
ontwikkeling van het kind, maar is ook een genetische kentheorie in het
algemeen. Een beschrijving van de manier waarop het menselijke denken zich
ontwikkelt.
Hij
heeft zich daarbij geconcentreerd op de manier waarop 'mensen' dat spontaan,
en zelf doen, zich daar ook in zijn experimentele werk toe beperkt.
Daarop
is hij zeer heftig aangevallen door de 'Russische' ontwikkelingspsychologen
Leontjef[v]
en Vygotsky[vi]
(o.a.) die er terecht op wezen, dat kinderen bij het ontwikkelen van hun
denken niet buiten de 'volwassenen', en via hen, buiten de bestaande ideologie
kunnen.
Deze
discussie is echter, voor zover ik kan nagaan, in het vaarwater van de
materialistisch-humanistisch discussie terechtgekomen, waar wij (via Althusser)
overheen proberen te komen.
In
ieder geval zijn de Russische psychologen er nooit in geslaagd om de theorie
van de fasen in ontwikkeling zoals die door Piaget werd geformuleerd omver
te werpen, ondanks heftige pogingen[vii].
We
zullen voorlopig volstaan met de opmerking, dat de inbreng van de Russische
psychologen ook vooral op de didactische theorieën is gericht: de
plaats die ouderen in (moeten) nemen bij de ontwikkeling die kinderen doormaken.
Piaget heeft zich zelf nooit met de didactiek bemoeid; hij
beschrijft
hoe in verschillende leeftijdsfasen door kinderen gewerkt wordt aan het
overmeesteren van begrippen, en hoe ze opeenvolgende stappen nemen in het
logische denken.
Waar
Piaget zich bezig hield met het hoe van de ontwikkeling van de menselijke
ideologie, daar hield Freud zich als eerste bezig met hetwaarom
van die onwikkeling. Freud, oorspronkelijk bioloog[viii]
raakte geïnteresseerd in een bepaald soort menselijke ziektes, en
ontwikkelde daarover een theorie.
Hij
formuleerde daarbij de hypothese, dat er menselijke driften bestaan, die
in een strijd raken met de eisen van de maatschappij waaraan die driften
weliswaar ten grondslag liggen, maar die daarin niet eenzaambestaan,
of kunnen bestaan.
Freud
beschreef echter geen 'eisen van de maatschappij' hij beschreef de verinnerlijking
van de ouders, als het 'super ego', waartegen het 'es' onder leiding van
het 'ego' (de ratio) streed[ix].
Dit
'es' nu zag hij als de bron van het libido, de seksuele energie. Later
formuleerde hij, gedwongen door de resultaten die hij bij zijn therapie
verkreeg, nog een tweede fundamentele drift, de doodsdrift[x]
die in een constante spanning met het libido zijn weg zocht in hetmenselijk
handelen.
Het
is heel belangrijk, dat Freud zijn theorie ontwikkelde in een strijd tegen
'ziekte', ofwel situaties in mensen die hij beschouwde als niet juist en
bestrijding behoevende: Freud moest werken met mensen die hij te respecteren
had, en gegevens die hij niet kon negeren op straffe van het mislukken
van zijn therapie, die zijn doel was.
Zijn
uitspraak: "Een Psychoanalyse is nu eenmaal geen vrijblijvend wetenschappelijk
onderzoek, maar een therapeutische ingreep; ze wil in wezen niets bewijzen,
maar alleen iets veranderen.[xi]
vormt een raakpunt tussen veel niveaus in mijn betoog. Ik kom daar dan
ook nog op terug.
Vanaf
Freud lopen weer twee, inmiddels bekende lijnen: de Humanistische psychologie
onder leiding waarschijnlijk van Maslov[xii]
en naar de radicale psychologen waaronder de schot Laing, die de nadruk,
of de determinatie van de psychische ziektes in het materiële, maatschappelijke
vlak leggen[xiii].
Maslov
(een Amerikaan) legt in zijn werk de nadruk op de gezonde mens, en houdt
er een duidelijk aan Piaget verwante zienswijze op de groei van de mens
op na. Hij breidde in zijn motivatie theorie de stellingen van Freud over
de fundamentele menselijke driften uit tot een beschrijving van een groot
aantal waarden, die een onderlinge hiërarchie hebben: biologische
als honger, dorst, vervolgens 'veiligheid': zekerheid, orde, dan 'geborgenheid,
liefde' , daarna 'waardering': prestige, succes, en uiteindelijk 'zelfactualisatie'[xiv].
Ik
denk dat deze bijdrage aan het beeld van mensen zeer groot is geweest,
maar Maslov schijnt op een of andere wijze het slachtoffer geworden te
zijn van hoon vanuit de materialistische hoek. Nou ja. Als Amerikaans humanist
zijnde ligt dat misschien 'wel al te zeer in de lijn van de verwachting,
zeker als we zouden moeten constateren dat deze strijd hoofdzakelijk door
napraters en epigonen wordt gevoerd.
We
zullen ons concentreren op de door Maslov beschreven 'esteem' need, (waarderingsbehoefte).
Hij doelt hierbij op een voor de ontwikkeling van de menselijke identiteit
noodzakelijke reactie van de omgeving op een menselijke individu.
Mensen
ervaren hoe hun handelen door hun omgeving wordt opgemerkt, en hoe daarop
wordt gereageerd. Deze reactie is één van de elementen die
nodig zijn voor de ontwikkeling van een mens[xv].
Mensen
ervaren soms, vaak, ook, dat er niet op hen wordt gereageerd. Zij worden
daar 'ziek' van. De humanistische psychologie heeft daarvoor hoofdzakelijk
via Rogers (ook Amerikaan) de zogenaamde 'Rogeriaanse' of 'Client-centered
therapie' ontwikkeld, die gebaseerd was op een empatische (invoelende)
houding van de therapeut[xvi].
De
patiënt die een tekort aan erkenning heeft verwerkt in een ziektebeeld
waarin hij zichzelf ontkent, wordt als het ware een overdosis erkenning
toegediend. De therapeut wordt bijna een spiegel van de patiënt. Als
Maslov dan ergens niet serieus genomen wordt, Rogers is inmiddels
tot
een bron van vermaak geworden. En dat uitsluitend omdat zijn demente navolgers
dachten dat ze door middel van het zeggen van Hm,Hm, therapie konden bedrijven,
omdat deze bevlogen Rogers had geprobeerd uit te leggen hoe hij werkte[xvii].
Hoe
dan ook, Rogers moet duidelijk worden beschouwd als een epigoon van de
individualisatie van een ziektebeeld, zoals dat door Nijhof wordt beschreven.
Afgezien van alle belachelijk makerij moet dan ook worden geconstateerd
dat Rogers zich nauwelijks bezig houdt met de oorzaken van de problemen
van zijn cliënten: het ontbreken van een maatschappelijke waardering.
Dat
nu is het werk van de radicale psychologen.
Laing
beschrijft met behulp van de termen 'bevestiging' en 'ontkenning', (confirmation,
disconfirmation) de maatschappelijke bron van de menselijke identiteit[xviii].
In
zijn beschrijving van het ziektebeeld van Julie[xix]
aan wie door haar moeder elke invloed op haar omgeving was ontzegd, raken
de conclusies van Seligman, Freud, Maslov en de materialisten elkaar: Een
beeld van de mate waarin je invloed hebt op je omgeving wordt niet alleen
opgebouwd door een individu, het wordt ook, en met name bepaald door de
omgeving: de mate waarin die omgeving invloed toestaat.
Onze
eigen Jan Foudraine heeft beschreven hoe positief het geven van invloed
als therapeutisch model werkt[xx]
maar ook dat onze maatschappij nu juist voor dat soort therapie geen ruimte
geeft: zijn experiment met een beperkte mate van zelfbeschikking voor psychiatrische
patiënten liep uit in een ingreep die op die in Dennendal[xxi]
leek .
Zo.
Voordat
ik nu over ga tot hetslot van dit
hoofdstuk, de beschrijving van het ontstaan van fatalisme, wil ik even
in het kort samenvatten wat de gedachtegang in het voorgaande is geweest:
1.
Elk mens bouwt zijn eigen, (tegelijk die van zijn soort) ideologie op.
2.
Dat gebeurt in fases die duidelijk kwalitatief van elkaar verschillen.
3.
Elk mens heeft bepaalde driften, behoeftes, die de motor zijn van zijn
streven, mens te zijn.
4.
Een van die behoeftes is 'erkenning', waardering', of ook wel: invloed
op je omgeving.
5.
Als die behoefte niet wordt vervuld is dat oorzaak van psychische stoornissen.
6.
Maatschappelijke condities bepalen in hoeverre die behoefte wordt vervuld.