De
ontwikkeling van fatalisme.
Al
vanaf direct na de geboorte registreert een mens of, en hoe er op hem wordt
gereageerd. Zowel Laing als Seligman beschrijven de behoefte van baby's
in vrijwel gelijkluidende termen[i].
Seligman beschrijft bovendien de gevolgen die het niet krijgen van die
reacties heeft: wegkwijnen, sterfte.
Zoals
we gezien hebben blijft die behoefte ook het hele leven door bestaan. Er
is echter één fase in de ontwikkeling van mensen, waarin
een conclusie wordt ontwikkeld over de grenzen van die invloed.
In
deze fase wordt de eigen persoonlijkheid via ervaring met de omgeving als
het ware voorzien van een kenmerk: de mate waarin de omgeving verandert
door de invloed van een individu = de mate waarin die omgeving veranderbaar
is = het belang van de individu voor de omgeving.
Ik
heb twee gronden voor deze stelling.
De
eerste is het werk van het StAUT-Kindertheater,
een laboratorium theatergroep die zich tot doel stelt kinderen de veranderbaarheid
van hun omgeving te laten ervaren.
Een
van de resultaten van dit werk is de ontdekking van de periode van ±
6-8 jaar, waarin de kinderen aan hun experimenten op het gebied van invloed
prioriteit geven[ii].
De
tweede grond is gelegen in het werk van Piaget.
Piaget
beschrijft een aantal van de activiteiten van kinderen als specifiek voor
deze leeftijdsfase.
l)[iii]
het proces van de-centrering, het aanvaarden dat niet alles een deel van
zichzelf is, wordt voltooid rond het 8e jaar. De laatste fase daarbij ziet
Piaget als de ontwikkeling van de samenwerking, de co-operatie ofwel het
leren beheersen van inter-individuele relaties.
Hij
vertelt hoe kinderen van 4-6 jaar nog 'gesprekken' voeren die hoofdzakelijk
bestaan uit 'collectieve monologen', "...een vorm van samenspraak waarbij
ieder voor zichzelf spreekt zonder naar de anderen te luisteren, (= egocentrisch
taalgebruik)", terwijl het sociale spel (b.v. knikkeren)
"na
het zevende jaar goed gestructureerd is", dat wil zeggen, dat de regels
van het spel, die voor die tijd nog veranderbaar zijn, dan als vastliggend
beschouwd worden, en als bron voor wederzijdse controle fungeren.
2)[iv]
Kinderen van 4-6 jaar houden nog alleen maar rekening met de toestand waarin
een stof verkeert, zij kunnen de 'verandering' of transformatie van een
stof vanuit de ene naar de andere toestand niet overzien. In een lang dun,
hoog glas is hetzelfde water méér dan in een breed glas.
Na het achtste jaar heeft het kind het principe van de transformatie wel
door: "Met andere woorden, voortaan is een toestand ondergeschikt aan een
transformatie, terwijl de laatste omkeerbaar is, en niet meer gecentreerd
rond het eigen handelen."
3)[v]
Piaget beschrijft deze ontwikkelingen als een onderdeel van een grotere
fase (3-12 jaar) als "...een periode die doortrokken is van een streven
naar onafhankelijkheid en bevestiging (...). Bovendien wordt dit alles
onophoudelijk in symbolisch spel vertolkt en uitgewerkt, zowel de affectieve
aspecten als het doelgerichte, niet ludieke gedrag. Maar als dit zelfbewustzijn,
eerder een valorisatie van het zelf dan een ontdekking van het 'innerlijk',
het kind ertoe brengt zichzelf te
zien
als een persoon tegenover de anderen, dan betekent dat evenzeer dat het
zelf -het gaat er immers in essentie om een 'waarde te verlenenaan'
- aanspraak maakt op achting en affectie."
Uit
het bovenstaande kan men de conclusie trekken, meen ik, dat het kind, als
onderdeel van de bepaling wie het zelf is, alvorens te onderzoeken welke
de regels van de samenleving zijn waarmee het te maken zal krijgen, een
fase doormaakt waarin het de 'verandering, als een basis van veranderbaarheid'
onderzoekt, en de conclusies daaruit gebruikt voor de mate waarin het de
regels, die het volgende onderwerp van onderzoek worden, als beïnvloedbaar
zal beschouwen.
Als
ik schrijf 'van 6-8 jaar', dan wil ik daarbij, even als Piaget, nadrukkelijk
stellen, dat het hier een 'ongeveer-periode' betreft, en dat het eigenlijk
niet juist is om een dergelijke ontwikkeling te zien als een functie van
de biologische leeftijd.
Uiteraard
zullen culturele verschillen zowel het moment waarop dit gebeurt, als de
tijdsperiode waarbinnen, kunnen beïnvloeden. Maar essentieel is, dat
ik hier een essentiële stap in de opbouw van de ideologie beschrijf,
die elk kind neemt, als het oud genoeg wordt om die kans te krijgen.
Vanuit
de praktijk van het StAUT-Kindertheater kan ik echter melden, dat nu,in
Nederland, voor stadskinderen, deze grenzen zeer nauw luisteren.
Elke
keer als we, door medelijden gedreven, een te oud of te jong vriendje of
vriendinnetje van een van de meewerkende kinderen in een project toelaten
zijn de gevolgen catastrofaal: in die zin, dat te oude kinderen (in de
praktijk kinderen die in de derde zitten, of'ouder
dan 8') hun werk, en dat van jongere kinderen meteen ondergeschikt maken
aan 'hoe het hoort', en dat te jonge kinderen niets begrijpen van wat ze
doen moeten en daarom een voortdurende bron van zorgen voor hun vriendjes
en vriendinnetjes worden.[vi].
Het
onderzoek dat kinderen doen voltrekt zich op deze tijd nog steeds niet
op een, wat wij noemen, 'rationeel niveau'. Piaget beschrijft dit als een
pre-operationeel niveau, waarmee hij bedoelt, dat het kind nog niet in
staat is bepaalde veranderingen, volledig 'in gedachte~', op een abstract
niveau te voorzien, de aard er van toe te passen[vii].
Daarvoor is nog steeds de feitelijke handeling[viii]
de controle in de praktijk noodzakelijk.
Deze
fase wordt eveneens pas rond het 12e jaar voltooid, waarna nog enkele jaren
nodig zijn om hiaten in te vullen.
Dit
houdt in, dat de informatie over de veranderbaarheid van de sociale omgeving
ook niet op een 'rationeel' niveau wordt opgeborgen. De conclusies uit
deze fase maken dan ook geen deel uit van het direct toegankelijke bewustzijn
van volwassenen. Ze zijn ontwikkeld en vastgelegd in een voor-bewustzijn,
een kader, dat aan de inhoud van het bewustzijn een bepaalde 'kleur' geeft.
Het
is die conclusie, op dát niveau, die volgens mij de essentie
van de 'Locus of Control' uitmaakt, zoals Rotter c.s. die hebben geformuleerd.
Fatalisme
als verschijnsel wordt nu erg eenvoudig: Het is de conclusie die die kinderen
trekken, die in deze periode geen kansen krijgen om veranderingen in hun
omgeving te brengen. Zij ontdekken, dat een waarderende reactie slechts
het gevolg is van een absolute conformering.
Het
zijn deze kinderen die na verloop van een of maximaal twee jaar experimenteren,
terecht
tot de conclusie komen dat hun omgeving een onveranderlijk gegeven is.
Het beeld dat zij van hun verhouding met de omgeving hebben is dan gebaseerd
op een noodzakelijkerwijze beperkte visie op die omgeving, en, samen met
Althusser kunnen wij besluiten dat dat beeldverkeerd
is.
Maar
zonder dat beeld kan een kind niet verder werken aan het ontwikkelen van
zijn ideologie, en de hem beschikbare gegevens laten geen andere conclusie
toe.