Fatalisme
is natuurlijk een extreem; lang niet alle kinderen ontdekken dat hun wereld
onveranderbaar is,
Het
is zelfs niet eens juist die wereld,of die sociale wereld, als één
geheel te beschouwen. Een kinderwereld bestaat toch nog uit meerdere facetten,
hoewel die facetten bij deze leeftijdsgroep nog wel sterk met de aanwezigheid
van het kind zelf verbonden zijn. Het gezin, het spelen met leeftijdsgenoten,
de school, verschillende organisaties waarin het kind terechtkomt, al die
situaties worden door kinderen op hun veranderbaarheid getoetst.
Logischerwijs
zouden kinderen daardoor een breed scala aan ervaringen met verschillende
gradaties van veranderbaarheid moeten opdoen.
Locus
of control zal dan ook niet altijd in elke situatie hetzelfde zijn voor
een individu.
Niettemin,
er zijn mensen met een extreem external locus of control, er zijn mensen
die fatalistisch zijn, en zij zijn op dit moment ons onderwerp. Als wij
op dit moment afzien van de bovenstaande nuanceringen is dat omdat ik denk
dat mensen die door hun extreme conclusies op dat gebied zó in moeilijkheden
komen dat ze opvallen, een indicatie zijn voor al die mensen met een iets
minder extreem fatalisme die daarmee binnen het normale patroon vallen.
Fatalistische
mensen, we zagen het al in de analyse van Nijhof, kunnen zich tot bepaalde
grenzen handhaven in een situatie die ze niet, of niet al te zeer bedreigt.
Wordt die situatie echter te moeilijk dan zullen andere behoeften hen dwingen
iets te ondernemen om de situatie draagbaar te maken. De agressie die die
situatie oproept kan een fatalist echter niet tegen die situatie inzetten:
ze is immers onveranderbaar. Er rest dan nog maar één mogelijkheid,
het veranderen van zichzelf. De agressie die op de eigen identiteit wordt
losgelaten zou dan uiteindelijk tot 'schizofrenie' leiden: de desintegratie
van de persoonlijkheid[i].
Nijhof
vermeldt een sterke relatie tussen 'external locus of control' en schizofrenie
sterker dan met andere vormen van psychische stoornissen, terwijl ernstiger
stoornissen in het algemeen samen hangen met een externere locus of control[ii].
Schizofrenie
echter zowel als external locus of control zijn eveneens significant verbonden
met sociale status: mensen uit groepen met een lagere status worden vaker
opgenomen wegens psychische stoornissen, hebben vaker een external locus
of control[iii].
Dit
moet leiden tot de conclusie dat kinderen die opgroeien in milieus met
een lagere sociale status minder kans krijgen, te concluderen dat hun wereld
veranderbaar is. Wel, in de uitgebreide litteratuur over de situaties van
kinderen binnen het gezin, over hun speel mogelijkheden op straat en hun
positie op scholen is daarover veel te vinden.
Sinds
de vader in het gezin belangrijk werd, en begon de sociale verhoudingen
waarin hij leefde binnen het gezin te kopiëren, waarbij discipline
een belangrijke factor was, is de speelruimte van een kind niet meer 'toevallig',
maar bewust onderdeel van de ideologie[iv].
Adorno et.al. beschrijven hoe die autoriteit, star toegepast, leidt tot
een kracht buiten het kind:
"...a
force, outside of the child, to which at the same time it must submit.
The values in question are primarily the values of adult society: conventions
and rules helpful for social climbing, but rather beyond the natural grasp
of the child."[v]
Ook
de school, waar de disciplinering een van de hoofddoelstellingen was, waar
men tegenwoordig hoofdzakelijk spreekt over het 'ordeprobleem', reageert
op dat gebied anders ten opzichte van kinderen uit lagere milieus dan op
die uit hogere, waarbij vaak ter verklaring wordt toegevoegd, dat dit een
noodzakelijke aansluiting is op de situaties van de kinderen in de gezinnen.[vi]
Ook
de speelmogelijkheden voor kinderen uit lagere sociale milieus worden steeds
minder plaatsen waar kinderen zelf invloed op kunnen uitoefenen: in de
oudere stadsgedeelten wordt het steeds moeilijker terreinen voor kinderen
te vinden, de straten zijn levens gevaarlijk geworden. De officiële
speelplaatsen blinken uit in een steeds duidelijker voorprogrammering van
wat een kind 'mag' doen: hier glijden, daar klimmen, een kompleet stel
mogelijkheden per speelplaats.
De
tuinsteden en de nieuwe woonwijken in b.v. Holendrecht en Zaanstad zijn
ook al zulke toonbeelden van beschaafdheid; de enkele bouwplaatsen waar
nu nog avontuur te beleven valt zullen weldra vervangen zijn door keurige
flats, tegelpartijen '(speels), en gazons waarin het ondenkbaar is dat
er een kuil in of een brand op zou mogen worden gemaakt[vii]:.
"Kinderen!
Hebt eerbied voor het werk van de tuinman!"
Ook
de andere kant van het verhaal, de mogelijkheden van de kinderen uit de
betere milieus bevat echter nog een aspect, dat het begrip voor het verschijnsel
fatalisme uit kan breiden. Kinderen uit de betere milieus zullen duidelijk
meer mogelijkheden hebben om te ondekken dat hun omgeving in principe veranderbaar
is: zij zullen over het algemeen een meer internal locus of control hebben.
Toch
is het werk van Seligman op het gebied van Helplessness, voor zover het
experimenten op mensen betrof, duidelijk overwegend met mensen uit betere
Milieus gedaan: studenten, patiënten uit particuliere praktijk. De
reactie 'depressie' die Seligman beschrijft op de ontdekking van
mensen
dat ze hun omgeving niet kunnen beïnvloeden, blijkt volgens Nijhof
een omgekeerd verband met sociale status te hebben als schizofrenie: in
de 'betere' milieus is meer sprake van depressies[viii].
We
kunnen daaraan de volgende conclusie verbinden: Ook mensen die in principe
ervan overtuigd zijn, dat hun situatie te veranderen is, kunnen in speciale
situaties terechtkomen waarvan ze denken dat die niet veranderbaar is.
Seligman omschrijft situaties als: instorting of dood van een geliefde,
acuut leed, dreigend verlies van een geliefde, plotseling verlies van status[ix].
De depressieve reacties op zulke situaties kunnen zeer heftig zijn, tot
dood toe. Mensen die niet fatalistisch zijn, missen ook de bescherming
daarvan.